Waltornia lub inaczej róg należy do grupy instrumentów dętych blaszanych. Z punktu widzenia powstawania dźwięku jest aerofonem ustnikowym. Waltornia to długa, wąska rura (około 3,78 m), dwukrotnie zwinięta, rozpoczynająca się nasadzanym, metalowym ustnikiem, zakończona rozszerzającą się czarą głosową. Jej historia sięga pradawnych czasów.
Instrumenty muzyczne są starsze niż sama muzyka; puste rogi zwierzęce, łodygi roślin, drewno czy muszle to doskonały materiał jaki człowiekowi zaoferowała Natura. Zanim waltornia stała się instrumentem świadomie wykorzystywanym do celów artystycznych przeszła długotrwały proces ewolucji.
Głos dla ludzi pierwotnych był właściwością istot żywych. Dźwięk, zwłaszcza donośny, niesamowity - wydobywający się z martwego przedmiotu musiał wywołać lęk i przerażenie. Takim celom służyły pierwsze instrumenty człowiekowi u zarania cywilizacji. Także komunikacja na większe odległości oraz magia i religia były obszarami ich pierwszych zastosowań.
Praprzodkiem dzisiejszej waltorni jest bez wątpienia każda forma rogu zwierzęcego. Bliskie skojarzenia budzi także kształt większej muszli z wydrążonym otworem.
 |
 |
 |
 |
|
 |
|
 |
Z biegiem czasu zaczęto łączyć z sobą większe i mniejsze rogi uzyskując instrumenty większych rozmiarów. Łączone z cywilizacją Etrusków koru łączyło dwa rogi różnej wielkości. W starożytności spotkamy rogi wykonane z brązu składane z kilku elementów. Różne formy tego instrumentu znajdziemy w tym czasie również w Mezopotamii, Egipcie, Indiach, Palestynie, Grecji i Rzymie.
Instrument o nazwie ransa cringa zestawiał ich już kilka, posiadał również element podobny do dzisiejszego ustnika.
Osobliwym przykładem instrumentu wieloczęściowego lura (lub lur). Instrumenty te miały już wyjmowane ustniki.
Jakkolwiek odnalezione eksponaty są już wykonane z brązu, to źródłowym materiałem mogły być m.in. kły mamuta.
Na szczególną uwagę zasługują rzymskie bucciny – powszechnie stosowane w armii. Instrument miał około 3 metrów długości, był zwinięty w ¾ koła o średnicy około 120 cm i posiadał wyjmowany ustnik.
W armii rzymskiej tworzono orkiestry muzyków grających na buccinach. W Finale Pinii Rzymskich Ottorino Respighi'ego przewidziano partię dla buccin.
Wraz z upadkiem cesarstwa rzymskiego nastąpił regres technologiczny – podstawowym materiałem używanym do budowy ponownie stały się rogi zwierzęce i drewno.
 |
  |
   |
  |
Wytwarzano je również z kła słonia – tzw. olifanty. Budowano też instrumenty z otworami bocznymi noszącymi nazwę cynki (niem.Zinken, także Lituus, wł Cornetto, ang. Cornett). Te instrumenty spotkamy już w kantatach Jana Sebastiana Bacha czy w operach Christopha Willibalda Glucka (np. Alcesta).
Następcą lub raczej rozszerzeniem skali w dół wszelkiego rodzaju cynków jest serpent; wykonany z drzewa orzechowego z metalową rurką u nasady i ustnikiem. Serpent również posiadał otwory boczne.
Rogi rosyjskie to szereg instrumentów różnej wielkości wykonanych z brązu. Pojedynczy egzemplarz pozwalał na wydobycie 1-2 dźwięków - w grupie dawały możliwość uzyskania wielu wysokości. Instrumentalista musiał wykazać się jednak niemałą sprawnością w ich zmienianiu. W praktyce zaś utwory na rogi rosyjskie były wykonywane przez zespół instrumentalistów.
Określenie róg myśliwski znajdziemy w zapisach teoretyków i kompozytorów pod koniec XV wieku. Instrumenty używane były podczas polowań i odpowiednie sygnały informowały współuczestników o sytuacji w trakcie imprezy. Były to instrumenty zróżnicowanej wielkości, lecz podobnych kształtach.
 |
 |
 |
|
 |
 |
||
| rogi myśliwskie | |||
Z tej grupy instrumentów pochodzi róg naturalny o głębokiej, ciemnej i donośnej barwie. Pod tą nazwą kryje się także wiele odmian, jak na przykład róg alpejski, czy róg pocztowy.
Z czasem narastała tendencja do wydłużania długości rurek a przy tym i liczby zwojów. Instrumenty te mogły uzyskać 16 stopni skali naturalnej (bez dźwięku pierwszego). Aby mogły sprostać wymogom różnych tonacji – budowano je w różnych strojach.
Wykonanie utworu w różnych tonacjach wymagało zatem użycia kilku instrumentów w trakcie koncertu. Nieporęczność ta wyeliminowana została przez krągliki, których zróżnicowana długość powodowała zmianę stroju.
 |
|
 |
Waltornista zaopatrzony w komplet krąglików nie musiał odtąd korzystać z wielu instrumentów. Tym niemniej zmiana stroju wymagała wyjęcia rurki i ustnika, co przy szybkiej zmianie tonacji nie zawsze było komfortowe.
Problem ten wyeliminowano przez użycie kolanka strojeniowego. Była to rurka w kształcie litery U, wsuwana głębiej lub płyciej w obieg całego instrumentu w środkowej jego części bez konieczności wyjmowania ustnika. Ilość kolanek strojeniowych była znacznie mniejsza dla uzyskania wszystkich strojów waltorni. Tak budowane instrumenty nosiły nazwę rogu inwencyjnego.
Wszelkie formy rogu naturalnego miały jedną zasadniczą wadę – osiągały jedynie dźwięki mieszczące się w skali naturalnej. Pierwszy znaczący krok w kierunku uzyskania większej liczby dźwięków uczynił Anton Joseph Hampel (1711-1761). Zauważył mianowicie, że włożenie prawej ręki do czary i odpowiednie nią manipulowanie powoduje uzyskanie dźwięków o zróżnicowanej wysokości. Mimo, że dźwięki zatykane były ciemniejsze i słabsze od otwartych, to technika taka umożliwiała osiągnięcie niemal całej skali chromatycznej.
Róg inwencyjny z powodzeniem był stosowany w orkiestrze a sposób zatykania czary wyniósł go do rangi instrumentu solowego. Jednym z głównych zadań solistów tych czasów było płynne przechodzenie z dźwięków otwartych do zatykanych. Takim instrumentem dysponował m.in. Ignaz Leutgeb, któremu Mozart dedykował swoje koncerty i dzieła kameralne.
Dalsze próby uzyskania pełnej skali chromatycznej to system klapkowy - w instrumencie nawiercano kilka otworów zamykanych klapkami. Ze względu na duże różnice w barwie i dynamice nie dawało to pożądanych efektów i pomysł nie był rozwijany. Właściwszą drogę rozwoju wytyczył róg omnitoniczny – za pomocą jednego wentyla umieszczonego w specjalnej rurce różnicowano długość instrumentu poprzez włączanie kolanek strojeniowych różnej długości.
Wreszcie w 1813 roku, pomysł pszczyńskiego instrumentalisty Fryderyka Blühmela polegający na skonstruowaniu mechanizmu pudełkowego otwierającego i zamykającego wlot powietrza do rurki dodatkowej zapewnił waltorni w niedługim czasie pełną skalę chromatyczną. Pomysł ten został sprzedany waltorniście niemieckiemu Johannowi Stölzelowi, który go w 1818 roku opatentował. Na bazie tego mechanizmu powstały współczesne waltornie, wpierw jedno, potem dwu i wreszcie trzy wentylowe, umożliwiające uzyskanie pełnej skali chromatycznej bez zmiany barwy i dynamiki.
 |
 |
 |
Dr hab. Damian Walentek
na podstawie:
Heinz Bahnert, Theodor Herzberg,
Herbert Schramm, Metallblasinstrumente
Fachbuchverlag, Leipzig 1958
